23.1. Çalışma Prensibi
Uçuş yönetim sistemi (FMS), seyrüseferi düzenlemek, yakıt verimliliğini artırmak ve mürettebatın iş yükünü azaltmak için dizayn edilmiştir. Bilgisayarlar, yanlamasına rehberlik (Lateral Guidance (LNAV)) kullanarak kompleks rotalar boyunca uçağın uçması için kullanılır.
Dikey rehberlik (Vertical Guidance (VNAV)), tırmanma ve alçalma süresince otomatik gaz kolu kumandalarının en iyi birleşimini tespit etmek ve en uygun düz uçuş irtifasını hesaplamaya imkan sağlar.
Gerçekte mürettebat el vasıtasıyla uçağı kontrol etmediği tüm zamanlarda uçağın uçması için FMS kumandalarını kullanırlar. FMS kumandaları parmak ucu kontrolü ile gerçekleştirilir.
CDU – Control and Display Unit
FGS – Flight Guigance System
FMC – Flight Management Computer
ADC – Air Data Computer
IRS – Inertial Reference System
23.2. Control and Display Unit (Kumanda ve Ekran Unitesi)
CDU’nun ana görevi, uçak ve mürettebat arasında arabirim olarak görev yapmaktır. CDU, tamamı manuel kumanda da dahil pilotun değişik derecelerde devreye girmesi ile yarı otomatik veya uçağa tamamen otomatik kumandalar için kullanılır.
CDU’lar çoğunlukla merkez konsolun her bir tarafına yerleştirilmiştir. Konsolun sol tarafındaki CDU normalde ana (master) olarak kullanılır. (B747-400 uçağında esas olarak bakım işlerinde kullanılmak üzere merkez konsol üzerine üçüncü bir CDU yerleştirilmiştir.). Bir seçici tuş paneli vasıtasıyla seçilmiş verilerin çeşitli sayfalarda görülebildiği tek renkli (monochrome) veya renkli cathode ray tube’leri (CRT) ihtiva eder.
Dual Mode konumunda çalışıyorken (olağan uçuş profilleri için normal) her iki MCDU üzerinden pilotların girdikleri komutlar her iki FMC tarafından bağımsız olarak işlenir ve her iki sistem üzerinde çok önemli bilgilerin birbirleri ile uygunluğunu sağlamak için sonuçlar karşılaştırılır.
Bir FMC arızalanırsa, ikinci sistemin uçağı başarılı ile uçurması beklenir. Her bir FMC mürettebat tarafından gerek duyulduğunda sağlam kalan FMC’nin bağımsız çalışmasına olanak vermek için sistemden seçilebilir.
23.3. Data Base (Veri Tabanı)
FMC içerisinde yüklü bilgiler veri tabanı (data base) adını alır. Veritabanı başlıca iki bölüme ayrılır. Bir bölüm performans (performance) diğer bölüm ise seyrüsefer (navigation) ile ilgili bilgileri içerir.
Performans veri tabanının amacı, uçuş süresince düz uçuş kumandalarını manuel olarak gerçekleştiren uçuş mürettebatına gerekliliği azaltmak için ve yunuslama (pitch) ve itme etkisi kumandalarını (thrust command) hesaplamak için gerekli bilgileri FMC’ye sağlar. Normal olarak gerekli tüm referans verileri FMS-CDU üzerinde gösterilebilir. Veritabanında yüklü veriler; uçağın sürtünme ve motor karakteristikleri, maksimum ve minimum hızları içerir. Bakım elemanı, sürükleme ve yakıt akışı için girdi faktörlerini kullanarak her uçak için veritabanını yenileyebilir.
FMC seyrüsefer veri tabanı (navigation database), normal olarak seysüsefer haritalarının referans alınmasıyla belirlenmiş çok önemli bilgileri içerir.Bu bilgiler FMS-CDU / AMD üzerinde gösterilebilir ve bir FMC’siz uçakta kokpit haritalarından çoğu çıkarılır. Uçakların normal olarak uçtukları tüm coğrafik alanları kapsar. Yüklü bilgiler, seyrüsefer yardımcılarının yerlerini, havaalanlarını, pistleri ve SID’ları, STAR’ları, yaklaşma ve şirket rotaları gibi havayolu ile ilgili diğer seçilmiş bilgileri içerir.
FMC içerisinde her biri 28 gün için geçerli iki set seyrüsefer veri tabanı içerir. Her bir set seyrüsefer haritaları için normal revizyon dönemi ili ilgilidir.Uçuş öncesi uçuş mürettebatı tarafından aktif olan set seçilir. FMC seyrüsefer hesaplamaları için aktif olan seti kullanır. Seyrüsefer veri tabanının içindekiler her 28 günde bakımcılar tarafından güncelleştirilir. Seyrüsefer haritalarının revizyon tarihleri geldiği zaman FMC içerisine daha önceden yüklenen yeni veriler seçilerek hazır hale getirilir.
23.4. İşletme Prosedürleri - Başlangıç Hareketleri
IDENT Page: Uçağın FMS’ine güç uygulandığı an hemen kendi kendini test prosedürü yerine getirilir ve test başarılı bir şekilde tamamlandıktan sonra sistem ekran üzerinde IDENT sayfasını gösterir. FMC’nin IDENT sayfası uçağın detaylı bilgilerini doğrulamak için mürettebata sağlar ve uçuş için üretilmesi gerekli rota prosedürlerini mürettebata direk olarak prompt serileri ile başlatır. Bu sayfada önemli olan işlemdeki seyrüsefer veri tabanını ve sonraki program için değiştirme tarihi göstergesinin doğruluğunu teyit etmektir. Veri tabanının tarihi geçmişse program tarihinin değiştirilme zamanı geldiğini bildirecektir.
POS INIT Page: IDENT sayfasından POS INIT sayfasına direk olarak geçilerek sistemler arasında senkronizasyonu sağlamak amacıyla uçak saatine karşı FMS saat zamanı kontrol edilmelidir. Zamana karşı FDR’da saklanan veriler ve FMC vasıtasıyla üretilen hesaplanan tahmini varış zamanları (ETA) ve uçağın zati vasıtasıyla gösterilen zaman bilgisi ile aynı olması gerekir. Bu iş tamamlandığı zaman, airfield datum veya kapı pozisyonu (gate position) sağlanmalı, mevcutsa IRS alignment sağlamak için en doğru olarak girilir. (Alignment için bu pozisyon en uygun olacaktır ama uçuşta kullanmak için başlangıç pozisyonunda mümkün olan en iyisini sağlamak amacıyla kalkış (take-off) noktasında sık sık güncelleştirilir).
RTE Page: POS INIT sayfasındaki işlemler tamamlandıktan sonra, ICAO’nun belirlediği kalkış ve varış havaalanlarının girildiği RTE sayfasına direkt olarak yönlendiriliriz. Daha sonra uçuş numarası girilir ve varış noktasına götürecek standart şirket rotası tanımlanır. Standart rota mevcut değilse sisteme bilgi girişi yapılabilmesi için diğer işlemler yapılacaktır.
PERF INIT Page: Uçuş yapılacak rota için mevcut performans/ağırlık konfigürasyonu için uçağı güncelleştirmek amacıyla PERF INIT sayfasına geçilir. Bu sayfa üzerinde yakıt ağırlığının detayları, gerekli rezerv yakıt, düz uçuş irtifası girilebilir. Hatta B 747’de olduğu gibi eğer 5. motor kanattaki askı noktasında taşımakta olduğu bilgisi bile girilebilir. Bu aşamada daha ileride tartışacağımız uçuşumuzla ilgili maliyet endeks gerekliliklerini de girebiliriz.
23.5. Özet
Aşağıda kullanımdaki mevcut boeing serisi uçaklar üzerinde görülebilen başlangıç sayfalarının özetidir ama elbette bu bilgiler kendi kullanımları için sistem modifikasyonları olarak şirketten şirkete değişebilir.
IDENT page
a) Aeroplane Model / Configuration (Uçak Model / Konfigürasyonu)
b) Operational Programme Identifier (İşletme programının tanıtımı)
c) Drag / Fuel Flow Factors (Sürüklenme / Yakıt Akış Faktörleri)
d) Navigation Data Base identifier / Cycle (Seyrüsefer Veri Tabanı tanıtımı / Dönemi)
POS INIT page
a) IRS Position Reference (IRS Pozisyon Referansı)
b) IRS Heading Reference (IRS Yön referansı)
c) GMT / UTC / Time Zone Display
RTE page
a) Origin Airport (Başlangıç Havaalanı)
b) Destination Airport (Varış Havaalanı)
c) Flight Number (Uçuş Numarası)
d) Route Activation (Aktif Rota)
PERF INIT page
a) Gross Weight (Toplam Ağırlık)
b) Fuel Quantity (Yakıt Miktarı)
c) Zero Fuel Weight (Sıfır Yakıt Ağırlığı)
d) Fuel reserves (Rezerve yakıt)
e) Cost Index (Maliyet Indeksi)
f) Cruise Altitude (Düz uçuş irtifası)
g) Yedek 5. motor taşıma (B747’ye özel)
h) Altitude Step Size (İrtifa Basamak Büyüklüğü)
23.6. İşletme Prosedürleri – Climb Vertical Navigation (VNAV)
Maliyet endeksi (Cost index) sıfır “0” olarak girilmesi maksimum seyir menzilinde ekonomik uçuş hızlarını verir. FMC’nin kumanda ettiği bu NAV profili bütün hız ve irtifa kısıtları (aktif rotaya girilen SID bölümleri olarak) içinde kalan tırmanma takatı ile tırmanma, sonrasında girilen seyir irtifasına doğru ekonomik hızda tırmanmadır.
Eğer tırmanma hız profilini uçarken irtifa limiti ihlaline sebebiyet verilirse UNABLE NEXT ALT mesajı ekranda gözükür. Bu durumda pilot FMS CDU’dan daha yüksek bir tırmanma açısında tırmanma yapabilecek farklı bir hız seçmelidir. Seyir irtifasına ulaşıldığında FMC en yüksek alçalma başlangıç noktasına kadar ekonomi hızında uçulmasını kumanda eder.
Maliyet endeksindeki bir dizi değişikliklerin yapılmasına en yüksek alçalma noktasından (TOD) geçene kadar yapılmasına izin verilir. Örneğin Uzun Mesafe Seyir (LRC) ve seçilmiş hızda (selected speed) seyir girilebilir.
Not: Zamanla ilgili maliyet seçilmiş hızın bir fonksiyonudur, tırmanış, seyir veya alçalma aşamalarındaki yüksek hızlar uçuş bacağındaki yakıt maliyetlerini yükseltir ama zaman maliyetlerini düşürür.
Not: Ekonomik seyir modu, maliyet endeksini temel alan en düşük işletme maliyetini sağlar.
Not: Maliyet endeksi, uçağın işletme maliyetinin (saatte $/£) yakıt maliyetine (libre veya litrede $/£) bölünmesi vasıtasıyla tespit edilir. Sıfır maliyet endeksi, minimum uçuş bacağı yakıtı ile uçmasıyla sonuçlanır böylelikle maksimum menzilde seyir ve düşük hızda alçalmada dahil olacaktır.
23.7. İşletme Prosedürleri – Seyirde Yanlamasına Seyrüsefer (LNAV)
FMC’den LNAV rehberlik çıkışları normal olarak aktif rotayı oluşturan yol noktaları arasındaki büyük daire izidir. Bununla birlikte FMS veritabanında yüklü olan prosedür aktif rotaya girildiği zaman, FMC -prosedüre uymak için gerekli- sabit yönü (heading), bir DME yayını (arc) izlemek veya takip etmek için kumandalar sağlar.
FMC; IRS/INS, DME, VOR ve yerleştirilmiş diğer seyrüsefer sistemlerinden girişlerin kullanılmasıyla mevcut pozisyonu (present position) tespit eder. FMC hesaplanmış mevcut pozisyonu kullanarak aktif uçuş bacağı boyunca aktif yol noktasına doğru yanlamasına yönlendirme kumandaları üretir. FMC’nin fonksiyonunu yerine getirmesi için en az bir IRS/INS’den pozisyon bilgisi gerektirir. Uçak yerdeyken FMC yalnızca IRS/INS’lerden aldığı bilgileri temel alarak mevcut pozisyonu hesaplar.
FMC mevcut pozisyonu normal olarak tüm IRS/INS pozisyonlarının birleşimidir ve atalet (inertial) sistemlerin zaman geçtikçe pozisyon hatalarını biriktirdiğinden dolayı FMC tarafından kullanılan pozisyon bilgisi yavaşça hataları biriktirir. Bu pozisyon hataları CDU üzerinde ayrı ayrı IRS/INS’lerin farklı pozisyonlarının gözlenmesi ile tespit edilebilir. Yerde uzun gecikmeler meydana gelirse ve belirgin bir harita hatası fark edilirse, IRS/INS’lerin yeniden align edilmesi ve tekrar mevcut pozisyon bilgisinin girilmelidir.
23.8. İşletme Prosedürleri – Alçalma
Programlanmış varış yeri girildiği zaman, FMC, prosedürün hava hızı (airspeed) ve irtifa (altitude) sınırlamalarını ve alçalmanın sonunu (End of Descent, E/D) temel alarak bir alçalma yolu hesaplar. Alçalma sonu (E/D), pist eşiği veya son yaklaşma fiksi ile çakışan bir irtifa ve hava hızı sınırlandırması olan bir yol noktasıdır.
VFR veya hassas olmayan yaklaşmalar için, FMC’nin hesapladığı yol pistin yaklaşma ucunun 50 ft üzerinde bir nokta olarak belirlenmiştir. Yeterli görsel temas gerçekleşene kadar DH (Decision Height) değerinin altında alçalmama uçuş mürettebatının sorumluluğudur. Hatalı yaklaşma süresince , hatalı yaklaşma noktası ve irtifası için LNAV rehberliği mevcuttur.
23.9. İşletme Prosedürleri – Doğruluk
0.05 nm/saat’den daha az radyal hata oranları yaygındır. Yer pozisyonunun belirlenmesi amacıyla uyduların (GPS) bir seyrüsefer girişi olarak kullanılması toplam performansı artıracaktır. Bununla beraber operatörün becerisi, sürekli ve dikkatli gözle takibi her zaman için belirleyici bir husustur.
23.10. İşletme Prosedürleri – Control and Display Unit
CDU Tuş Grupları: CDU’nun aydınlatılmış switch panelleri üzerindeki tuşlar çeşitli fonksiyonları yerine getirir ve üç ana gruba ayrılır:
Alfanümerik (harf ve rakamlardan oluşan tuşlar)
Fonksiyon ve Mod
Satır Seçici Tuşlar (Line Select Key (LSK))
Tuşların her birinin fonksiyonu aşağıda kısaca tanımlanmıştır:
Alfanümerik tuşlar: Alfanümerik tuşlardan herhangi birine basılması sonucunda karakter karalama defteri kısmında görünür.
Fonksiyon ve Mod Tuşları: Sistemi başlatmak için, uçuş planlama fonksiyonları ve durumuna ulaşmak ve uçuş planı modifikasyonları için kullanılır. Ön planlama ve modifikasyonlar için tırmanma, seyir ve alçalma bilgileri seçilir.
Tırmanma (Climb (CLB)): Değerlendirme ve seçim için mevcut veya yedek (alternate) tırmanma modunu gösterir. Hız / irtifa sınırlaması olarak seyir irtifası girilebilir.
Seyir (Cruise (CRZ)): Değerlendirme ve seçim için mevcut veya yedek (alternate) seyir modunu gösterir. Optimum irtifa, tırmanma aşaması tasarrufları ve aynı zamanda türbülansı delen N1 hedefleri hakkındaki bilgilerde mevcuttur.
Alçalma (Descent (DES)): Değerlendirme ve seçim için mevcut veya yedek (alternate) alçalma modunu gösterir. Hız / irtifa sınırlaması olarak hsedef hız girilebilir. Mürettebata referans olması için Uçuş Yolu Açısı (Flight Path Angle (FPA), Dikey Hız (Vertical Speed (V/S)) ve Dikey Yön (Vertical Bearing (V/B)) bilgileri sağlanır.
Başlatma/Referans (Initialisation / Reference (INIT/REF)): FMCS ve IRS’in çalıştırılması için gerekli veri sayfalarına ulaşmayı sağlar. Aynı zamanda operator çeşitli veri ve bakım sayfalarını seçebilir.
N1 Limit: Aktif N1 limitine manuel kumandaya izin verir ve herhangi bir asgari tırmanma N1 limitinin seçimi uygulanabilir. (Mürettebata bir motorun “LP turbine” RPM olarak seçilmesini sağlar)
MENU Tuşu: Ana CDU (sol taraf) üzerinde bir menü tuşu olarak görülmektedir ve sistem içinde veri bulmak için kullanılabilir.
Kalkış /Varış (DEP / ARR (Departure/Arrivals)): Başlangıç ve varılacak havalimanındaki prosedür ve pistlerin seçimi için kullanılır.
Rota (Route (RTE)): Uçuş plan verilerini girmeyi sağlar. Yanal uçuş planı değişimi için ana yöntemdir.
Rota uçuş bacakları (LEGS (route legs): Hem yanal hem de dikey uçuş yolları için , uçuş planının her bir uçuş bacağı ile ilgili detaylı verilerin girilmesini kabul eder ve gösterir.
HOLD: Tanımlanmış bir yol noktasında beklemenin başlatılması veya planlanmasını sağlar.
DIR/INTC (Direct/İntercept): Uçuş planındaki mevcut herhangi bir uçuş bacağı ile kesişen veya arzu edilen herhangi bir noktaya direkt olarak ilerlemek için veri sağlar.
Fix (Fix information): Girilen bir fiks için mevcut pozisyondan mesafe (range) ve yön (bearing) verilerini gösterir. Uçuş planlamasında kullanmak için fikslerin yaratılmasından yararlanılır.
PROG (flight progress): ETA, yol noktasına kalan yakıt, seyrüsefer radyo ayar durumu, rüzgar ve yol hataları gibi mevcut uçuş durumu bilgilerini gösterir.
LSK (Line Select Key (Satır Seçici Tuşlar)): Satır seçici tuşların kullanılması vasıtasıyla seçilmiş satır ve alanlara karalama defteri kısmından veri girilmesi sağlanır. CDU paneli üzerinde CRT display’in altı tanesi solda altı tanesi sağda on iki tane satır seçici tuşu vardır. Veriler yalnızca satır seçici tuşlara bitişik satırlara girilebilir. Arzu edilen veri satırına bitişik satır seçici tuşa basılması vasıtasıyla veri boş karalama defterin içinde çoğaltılabilir.
Change Sign Key (İşaret Değiştirme Tuşu): Karalama defterindeki veriyi pozitifden negatife veya tam tersine döndürür. Özel veri girişleri için bir tire çizgisi olarakta kullanılabilir.
EXEC (Execute (Yerine getirme)): Aktif uçuş planının parçası olan CDU da gösterilen verileri birleştirmede kullanılır. EXEC tuşu, tuş üzerindeki görsel uyarı lambası yandığı zaman çalışır. Tuş, aktif uçuş planını aktif etmek, aktif uçuş planını değiştirmek, aktif rehberlik modunu değiştirmek veya aktif uçuş planını, rehberlik modunu veya veri tabanını etkileyecek verileri girmek için kullanılır. Beyaz görsel uyarı lambasının yanması geçerli bir dizi verinin displayde olduğunu ve uçağa rehberlik etmek için aktif olabileceğini gösterir.
PAGE Select Keys: Çoklu sayfalı displaylerin belirmesi durumunda next page tuşuna basılması ile displayden (ekrandaki) sonraki sayfalara geçilebilir. PREV page tuşuna basılması ile önceki sayfalara dönülebilir. Bu geçiş süreklidir.
CLR Key: Karalama defterinin içeriği clear tuşuna basılarak düzenlenebilir yada silinebilir. Karalama defterin bir giriş mevcut olduğunda clear tuşuna kısa basış yapmak girişin son karakterini silecektir eğer clear tuşuna bir saniyeden fazla basılı tutulursa tamamı silinecektir. Clear tuşu aynı zamanda tavsiyesi (advisory) ve uyarı mesajlarınıda karalama defterinden silmek için kullanılır.
DEL Key: Sil (DEL) tuşu, bir satır seçildikten ve veri alanına kabul edildikten sonra verileri ekrandan (ve dolayısıyla uçuş planından) silmek için kullanılır. Eğer karalama defteri boş ise DEL tuşuna basılması durumunda karalama defterinde “DELETE” ibaresi görünür. Silme işlemi verilerden çıkarılmak istenen satırın seçilmesi ile tamamlanır. Eğer silme geçerli ise veri alanı varsayılan (kutu işaretleri, tire çizgileri yada sistem tarafından ortaya çıkartılan değerler) değerine döner. Sistem DEL tuşunun geçersiz kullanımını engeller.
Aydınlatılmış görsel uyarıcılar. CDU’nun önünde şekilde de gösterildiği gibi dört tane uyarıcı mevcuttur. Bunlar:
MSG - Beyaz renkte yanar. Uyarıcı veya tavsiye mesajlarını ve beklemede olan mesajları gösterir.
FAIL - Amber renkte yanar. Eğer bir FMC hatası saptanmışsa yanar.
DISPLAY - Eğer gösterilen sayfa aktif uçuşun planlı ayağıyla yada halihazırdaki işletme performans modu ile ilgili değilse beyaz renkte yanar.
OFFSET - Paralel OFFSET kullanımda olduğu zaman beyaz renkte yanar. (Örneğin uçak FMS’te önceden belirlenmiş ize (track) paralel ama ondan belli bir mesafe öteden uçuyorsa).
23. FLIGHT MANAGEMENT COMPUTER SYSTEM (FMCS)
23.1. Genel
Uçuş mürettebatı bir uçuş için, rota ve dikey performans uçuş plan verilerini girmek amacıyla uçuş yönetim bilgisayar sistemini (Flight Management Computer Siytem ((FMCS)) kullanır.
Uçak sensörlerinden girişler ve uçuş planı ile FMCS aşağıdaki fonksiyonları yapar:
Seyrüsefer (Navigation)
Performans (Performance)
Rehberlik (Guidance)
23.1.1. Seyrüsefer (Navigation)
Seyrüsefer veri tabanı FMC belleğin yüklüdür. Uçuş alanları için seyrüsefer verilerini içerir. Pilot, bir uçuştan önce uçuş planının tamamını ayarlamak için seyrüsefer veri tabanını kullanabilir.
FMC uçuş süresince uçağın pozisyonunu hesaplar. Hesaplama yapmak için atalet referans (inertial reference) fonksiyonlarını ve mevcut ise radyo seyrüsefer yardımcılarını kullanır.
FMCS aynı zamanda uçağın pozisyonunu hesaplamak için FMC ve GPS’i hesaplayabilir.
FMC, girilmiş pozisyon ile hesaplanan pozisyonu karşılaştırır. Bir fark varsa ortak gösterge sistemi (Common Display System (CDS)) üzerinde gösterir.
23.1.2. Performans (Performance)
FMC içindeki performans veri tabanı uçak model ve motorları için veriler içerir. Uçuş mürettebatı FMC’ye aşağıdaki verileri girer:
Uçak brüt ağırlığı (Airplane gross weight)
Seyir irtifası (Cruise altitude)
Maliyet Endeksi (Cost index)
FMC aşağıdaki fonksiyonları hesaplamak için veriler kullanır:
Ekonomik hızlar
En iyi uçuş irtifası
Alçalma noktasının zirvesi
Ortak gösterge sistemi, hedef hızları (target speeds) ve irtifaları gösterir.
23.1.3. Rehberlik (Guidance)
FMC, digital uçuş kumanda sistemine (Digital Flight Control System (DFCS)) oto-gaz kolu (autothrottle (A/T)) sistemine kumandalar gönderir. DFCS ve A/T, uçuşun enlemesine (Lateral (LNAV)) ve diklemesine (Vertical (VNAV)) modlarında uçağa kumanda etmek için bu sinyalleri kullanır.
23.2. FMCS - Genel Tanıtım
Uçuş yönetim bilgisayar sisteminin (Flight mangement computer system) ana komponenti FMC’dir. FMC verileri alarak seyrüsefer ve performans hesaplamaları yapar. Uçuş mürettabatı FMC’ye veri girmek için CDU’ları (aynı zamanda MCDU olarakta isim alırlar) kullanırlar.
FMCS’e hesaplamalar yapmak için FMC içinde yüklenmiş verileri ve sensörlerden gelen verileri kullanır.
23.4. Kumanda Gösterge Ünitesi (Control Display Unit (CDU))
Uçuş mürettebatı, uçuş verilerini girmek, çalışma modları ve ekran seçimleri için kumanda gösterge ünitesini (CDU, aynı zamanda MCDU olarakta isimlendirilir) kullanırlar. Uçuş mürettebatı aynı zamanda ADIRU’ların alignment’ını başlatmak için CDU’ları kullanırlar. CDU’lar FMCS ve diğer sistemleri test için kullanılabilir. Fiziksel ve fonksiyonel olarak birbirlerinin yerine kullanılabilirler.
23.4.1. Kumanda Gösterge Ünitesi – Kumandalar ve Ekranlar
23.4.1.1. Ekran Biçimi
CDU veri ekranları 5 inç CRT (Cathode Ray Tube) üzerinde görünür. Temel ekran 14 satırdan oluşmaktadır. Her bir satır 34 karakter gösterebilir. Her bir satır alfanümerik karakter ve sembolleri gösterebilir.
İlk satır aşağıdaki veri kalıplarını gösterir:
Durum (Status)
Başlık (Title)
Sayfa numarası (Page number)
Durum (status) kalıbı, ekran üzerinde aktif yerine getirilen plan (active executed plan (ACT)) veya modifiye edilmiş plan (modified plan (MOD)) bilgilerini gösterir. Ekran üzerindeki veri aktif değil veya uçuş planının bir bölümü değilken durum kalıbı boştur.
Sonraki kalıb ekran için başlığı tanımlar. Bir başlık örneği olarak POST INIT verilebilir.
İlk satırdaki son karakter alanı her bir ekran için sayfa sayısını gösterir. Bu operatöre toplam sayfa sayısını ve aktif sayfayı bildirir.
Uçağın operasyonu için satır 13 veri alanındaki veri satır 2 üzerine uygulanır.
Satır 14 tuş takımından veri girmek için bir karalama defteri olarak (scrath pad) kullanılır aynı zamanda bu satır aşağıdaki verileri gösterir:
Arıza mesajları (Failure messages)
Operasyon süresince uyarılar (Alerts during operation)
Tavsiye işareti (Advisory prompts)
1.3.1.1. Alfanümerik Tuş takımı
FMCS’e veri girmek ve bir uçuş planı değişikliği yapmak için tuş takımı kullanılır.
Bir alfanümerik tuşa basıldığı her an, karalama defterinde (satır 14) bir giriş görünür. Karalama defterine giriş eklenebilir veya karalama defterindeki girişler silinebilir.
Aralık tuşu (space bar (SP)), karalama defterine bir aralık koyar.
1.3.1.2. Uçuş Faz Tuşları
Uçuş faz tuşları aşağıdadır:
Tırmanma (Climb (CLB))
Seyir (Cruise (CRZ))
Alçalma (Descent (DES))
CLB tuşu tırmanma modlarını gösterir. Tırmanmanın zirvesi (Top of climb (T/C)), irtifa, hız/irtifa limitleri burada görünür.
CRZ tuşu seyir modlarını gösterir. En uygun irtifa hakkındaki bilgileri ve aynı zamanda turbülans N1 değerlerini gösterir.
DES tuşu alçalma modlarını gösterir. Alçalma irtifasının sonunu ve aynı zamanda havaalanı hız/irtifa sınırlamaları burada görünür.
1.3.1.3. Fonksiyon Tuşları
Fonsiyon tuşları aşağıdadır:
INIT REF (Initialization / Referans)
RTE (ROUTE)
MENU
LEGS
N1 LIMIT
FIX (Fix Information)
DEP ARR (Departure Arrivals)
HOLD
PROG (Flight Progress)
EXEC (Execute)
INIT REF tuşu, FMCS ve ADIRU verilerini başlatmak için gerekli veri sayfalarının seçimine ulaşmayı sağlar. Aynı zamanda operator seyrüsefer verilerine ve bakım sayfalarına ulaşabilir.
RTE tuşu, rota verilerini girmek için kullanılan sayfayı seçer. Bu uçuş başlangıç ve varış ayrıca kalkılan pistin numarasını içerir.
MENU tuşu, alt sistemlere ulaşmayı sağlar.
LEGS tuşu, hem enlemesine hemde diklemesine yollar için uçuş planının her bir bacağı hakkında veri girişlerini gösterir ve kabul eder.
N1 limit tuşu, aşağıdaki fonksiyonlar için hesaplanmış N1 limitlerini gösterir.
G/A (Go-around)
CON (Maximum continuous thrust)
CLB (Climb)
CRZ (Cruise)
Bu sayfa, aynı zamanda azaltılmış tırmanma itme kuvveti limitleri (reduced climb thrust limit) CLB-1 ve CLB-2’yi gösterir. Bu sayfadan her iki limit ayarlanabilir.
FIX tuşu, mevcut pozisyondan farklı bir pozisyona mesafe (range) ve yön (bearing) verilerini gösterir.
DEP/ARR tuşu, başlangıç ve varış havaalanları için kalkış ve varış verilerinin seçimine ulaşmayı sağlar.
HOLD tuşu, bir yol noktasında veya mevcut pozisyonda tutunmayı başlatmak veya planlamayı sağlar.
PROG tuşu aşağıdaki mevcut uçuş durum bilgilerini gösterir:
Yol noktasına kalan yakıt (Fuel remaining at waypoint)
Seyrüsefer radyo durumları
Rüzgar (wind)
Yol hatası (path error)
ETA
EXEC lambası yandığı zaman girilmiş veri ile birlikte bir sayfayı modifiye etmek için veya aktif yapmak için EXEC tuşuna basılır.
1.3.1.4. Sayfa Seçici Tuşlar
Bir sonraki daha büyük numaralı sayfadaki ekrana ilerlemek için NEXT PAGE tuşuna basılır. Daha küçük numaralı bir sonraki sayafaya ekranı geri döndürmek için PREV PAGE tuşuna basılır. Sayfa dizisi süreklidir. Dizinin birinci sayfası görünüyor (1/9) ve PREV PAGE tuşuna basılırsa ekranda dizinin son sayfası (9/9) görünür.
1.3.1.5. Satır Seçici Tuşlar
Aşağıdaki operasyonlar için satır seçici tuşlar kullanılır:
Karalama defterinden bir veri satırına veri taşımak
Bir veri alanından karalama defterine veri kopyalamak
Bir veri alanından veri silmek
Bakım bite endeksinden bir BITE operasyonu seçmek
1.4.1.7. Işıklı Arıza Uyarıları
Aktif arıza uyarıları aşağıdadır:
FAIL
MSG (Message)
CALL
OFST (offset)
BITE vasıtasıyla bir sistem arızası bulunursa, FAIL lambası yanar.
MSG lambası yandığı zaman bir uyarı veya tavsiye mesajı olduğunu bildirir. MSG lambası mesaj silinene kadar yanık kalır.
CALL lambası diğer alt sistemlerden bir çağrı olduğu zaman yanar.
OFST lambası diğer paralel offset aktif olduğu zaman yanar.
1.4.1.8. Özel Tuşlar
Tuş takımı alfanümerik tuşlara ilave olarak özel tuşlarada sahiptir. Özel tuşlar aşağıdadır:
İşaret değiştirme (+/-)
Slaş (/)
Temizleme (CLR)
Silme (DEL)
İşaret değiştirme (+/-) ve slaş (/) tuşları, tuş takımı üzerinde standart tuşlardır.
Karalama defterindeki alfanümerik bir karakteri, bir uyarı veya bir mesajı silmek için CLR tuşuna bir kez basılır. Karalama defterindeki tüm verileri kaldırmak için bir saniye için CLR tuşuna basılı tutulur.
DEL tuşuna basılırsa, CDU’nun karalama defteri kısmına DELETE kelimesi girilir. Bu operatöre veri alanı ile bitişik satır seçici tuş ile veri alanını silmeyi sağlar. DEL tuşu, karalama defteri veri içerdiği zaman çalışmaz. Bazı veri alanları DEL tuşu fonksiyonuna izin vermez. Bu durumda CDU’nun karalama defteri kısmında INVALID DELETE mesaj görünür.
1.4.1.9. BITE
FMCS BITE fonksiyonu, tüm tuş fonksiyonlarının kontrolünü yapar.
1.5. FMC’nin Fonksiyonel Tanıtımı
1.5.1. Genel
FMC’nin ana fonksiyonları aşağıdadır:
Seyrüsefer (navigation)
Performans (performance)
Rehberlik (Guidance)
FMC; uçuş mürettebatı, uçak sensörleri ve bellekteki verilerden girişler ile bu fonksiyonları yapar. Bellekteki veriler aşağıdadır:
Operasyonel uçuş programı (OFP)
Seyrüsefer veri tabanı
Uçak model/performans veri tabanı
Software opsiyon veri tabanı
Performans varsayılan (default) veri tabanı
Operasyonel uçuş programı, FMC fonksiyonlarını yapmak için FMCS’in kullandığı bir bilgisayar kodudur. Operasyonel uçuş programı ve veri tabanları bir veri tabanı yükleyicisi (database loader) ile FMCS içine girilir.
1.5.2. Seyrüsefer (Navigation)
FMCS, uçağın pozisyonunu hesaplamak için aşağıdaki sensörleri kullanır:
Küresel pozisyon sistemi (Global position system)
Seysüsefer radyo verileri (NAV radio data)
ADIRS
FMCS veya uçuş mürettebatı seyrüsefer radyolarını ayarlar.
Uçuş mürettebatı CDU’ya yol noktalarını girer. FMC, yol noktalarını bağlamak için seyrüsefer veri tabanından rota verilerini kullanır ve bir rota meydana gelir. Rota ortak gösterge sistemi (common display system (CDS)) ve CDU’lar üzerinde görünür.
1.5.3. Performans (Performance)
FMC, performans verilerini hesaplamak için aşağıdaki verileri kullanır:
CDU verileri
Motor bleed havası sensörleri
Performans veri tabanından uçak ve motor bilgileri
Ekonomi modu; uçuşun tırmanma, seyir ve alçalma fazları için ana performans modlarıdır. Uçuş mürettebatı diğer modları seçebilir.
1.5.4. Rehberlik (Guidance)
Rehberlik fonksiyonu DFCS ve A/T’a rehberlik kumandaları gönderir.
Enlemesine seyrüsefer için; seyrüsefer fonksiyonu rotayı hesaplar ve uçağın pozisyonuyla karşılaştırır. Farklıysalar, FMC yatış yönlendirme kumandalarını hesaplar ve bu kumandaları DFCS’e gönderir.
Dikey seyrüsefer için; FMC, DFCS için hız ve irtifa hedeflerini hesaplar. FMC aynı zamanda, A/T için N1 hedefleri ve limitlerini hesaplar. Oto-gaz kolu ve otopilot hesaplanmış performans yolu üzerinde uçağı tutmak için hedefleri ve kumandaları izler.
1.5.5. Diğer fonksiyonlar
Görüntü fonksiyonları CDS ve CDU’ya görüntü verileri gönderir. Veriler; rota, pozisyon bilgileri ve N1 verileri içerir.
Alarm (ALERT) fonksiyonu FMC durumunu kontrol etmeyi sağlar. FMC arızalandığı zaman veya bir alarm mesajı olduğu zaman durum arıza uyarısı (status annunciator) yanar.
1.6. Seyrüsefer Alt Fonksiyonu
1.6.1. Genel
FMCS seyrüsefer fonksiyonu aşağıdaki verileri hesaplayabilir:
Enlemesine seyrüsefer (Lateral navigation)
Diklemesine seyrüsefer (Vertical navigation)
Gerçek seyrüsefer performansı (Actual navigation performance (ANP))
FMCS seyrüsefer fonksiyonu aynı zamanda DME sorgulayıcılarını ayarlar ve radyo ayar verilerini ekrana sağlarlar. VOR alıcıları manuel olarak ayarlanmalıdır.
Enlemesine ve diklemesine pozisyon hesaplamaları için ana veri kaynağı ADIRU’dur. Zaman ilerledikçe ADIRU verileri kaydığından dolayı, FMC seyrüsefer fonksiyonu ADIRU verilerini düzeltmek için diğer sensörlerden veriler kullanır.
Pozisyonu hesaplamak/düzeltmek için kullanılan sensörler ve öncelik seçimleri aşağıdadır:
ADIRU/GPS
ADIRU/DME/DME
ADIRU/DME/VOR
ADIRU/DME/LOC
Yalnız ADIRU (Seyrüsefer yardımcıları (NAVAIDS) mevcut değil veya uçak yerde)
FMC için birinci öncelik ADIRU pozisyonunu düzeltmek amacıyla GPS verilerini kullanmaktır. Daha sonraki öncelik en iyi mesafe ve geometriye sahip DME istasyon çiftini kullanmaktır. Gerekirse, seyrüsefer fonksiyonu daha sonra birlikte yerleştirilmiş VOR/DME istasyonlarından DME mesafesi ve VOR yönünü kullanır. Seyrüsefer radyo verileri mevcut değilse veya veriler güvenilir değilse, seyrüsefer fonksiyonu yalnızca ADIRU verilerini kullanır. FMCS, GPS normalse yerde ADIRU pozisyonlarını (pozisyon güncelleştirme) düzeltebilir. VHF seyrüsefer yardımcı radyoları yerde güncelleştirmeye izin vermez.
1.6.2. Enlemesine Pozisyon
Uçuşta FMC, uçağın mevcut pozisyonunu hesaplamak seyrüsefer veri tabanından verileri otomatik olarak seçmek ve seyrüsefer radyolarını ayarlamak için kullanılır. FMC, sensör verilerinden hesapladığı pozisyon ile ADIRU atalet enlemesine pozisyonu düzeltir. Bu FMC pozsiyonu enlem (latitude) ve boylam (longitude) terimleri ile hesaplanır.
Enlemesine pozisyon fonksiyonu aynı zamanda aşağıdaki bilgileri hesaplamak için ADIRU ve sensör verilerini kullanır:
İz açısı (track angle)
Yer hızı (ground speed)
Rüzgar hızı ve istikameti (wind speed and direction)
Sürüklenme açısı (drift angle)
Yol noktalarına mesafe ve yön (range and bearing to waypoints)
1.6.3. Dikey Pozisyon
Bu fonksiyon irtifa ve uçuş yolu açısını (flight path angle (FPA)) hesaplar.
İrtifa, barometrik basınç irtifası vasıtasıyla düzeltilen ADIRU atalet irtifasından hesaplanır. Uçuş yolu açısı, atalet dikey hızı ve FMC’nin hesapladığı yer hızından hesaplanır. FPA, uçak yerdeyken sıfırdır.
1.6.4. Gerçek Seyrüsefer Performansı
Gerçek seyrüsefer performansı (Actual Navigation performance (ANP)), uçuşun tüm bölümleri süresince FMCS tarafından deniz mili (neutical mile) olarak hesaplanır. Gerekli seyrüsefer performansı (required navigation performance (RNP)) havasahası planlayıcıları vasıtasıyla ayarlanır ve seyrüsefer veri tabanının bir bölümüdür.
ANP hesaplaması, hesaplanmış uçak pozsiyonunun doğruluğunu önceden haber verir. Hesaplama aşağıdaki veri tiplerini kullanır.
Kullanımdaki seyrüsefer istasyonları
GPS mevcudiyeti ve doğruluğu
DME mesafe verilerinin doğruluğu
VOR yönü (bearing) verilerinin doğruluğu
ADIRU drift
ANP, RNP ile karşılaştırılır ve her ikisi CDU’nun LEGS ve POS SHIFT sayfaları üzerinde görünür.
1.6.5. Seyrüsefer Yardımcılarının Seçimi ve Ayarlanması
FMC kendi tarafındaki seyrüsefer kontrol paneline dört seyrüsefer yardımcısı frekans gönderir. Frekanslar daha sonra DME sorgulayıcılara gider ve DME sorgulayıcıların frekansları ayarlanır. Kontrol panelde bir arıza varsa, DME sorgulayıcılar FMC’den direkt olarak verileri kullanır.
1.6.6. Seyrüsefer Veritabanı
Aşağıdaki bilgiler seyrüsefer veri tabanındadır:
VOR; DME; VORTAC ve TACAN seyrüsefer yardımcıları
Yol noktaları (waypoints)
Havaalanları (airports) ve pistler (runway)
Terminal alan prosedürleri ve yaklaşmalar
Kalkış prosedürleri
Rota üzerindeki havayolları (enroute airways)
Bekleme paterni (holding patern)
Şirket rota yapısı (company route structure)
1.7. Performans Alt Fonksiyonu
1.7.1 .Genel
Performans alt fonksiyonu, aşağıdaki verileri hesaplamak için uçak ve motor tipi hakkında bilgileri kullanır.
Hız hedefleri
Hız limitleri
N1 hedefleri
N1 limitleri
Çabuk referans el kitabı (Quick reference Handbook (QRH)) verileri
Uçak brüt ağırlığı
FMC, hesaplamalar için aşağıdaki verileri kullanır:
Hava sıcaklığı
İrtifa
Hız
Performans veri tabanı
Maliyet endeksi
Yakıt ağırlığı
Motor bleed havası sensörleri
1.7.2. N1 Hızı, Hedefler ve Limitler
FMC, tırmanma, seyir ve alçalma uçuş bölümlerinde hedefleri ve limitleri kullanır. Ekonomi modu, her bir uçuş bacağı için normal moddur ve otomatik olarak ayarlanır. Diğer modlar mevcuttur ve uçuş mürettebatı tarafından ayarlanır.
Hedefler/limitler, FMC rehberlik alt fonksiyonundan geçerek otopilot ve oto-gaz kolu sistemlerine birleştirilebilir.
1.7.3. QRH Hesaplamaları
QRH bölümü aşağıdaki tavsiye hızları ve verilerini hesaplar ve gösterir:
V1
VR
V2
Kalkış stabilize ayar pozisyonu (Takeoff stabilizer trim position)
QRH bölümü stabilize trim pozisyonunu hesaplamak için aşağıdaki veriler gerekir:
Brüt ağırlık
Firar kenarı flap pozisyonu (Trailing edge flap position)
Ağırlık merkezi (Center of Gravity (CG))
1.7.4. Uçak Brüt Ağırlığı
CDU uçak brüt ağırlığını hesaplar veya uçuş mürettebatı manuel olarak veri girer. Hesaplama, yakıt miktar işlemci ünitesinden toplam yakıt ağırlığını kullanır ve CDU’da sıfır yakıt ağırlığı ayarlanır.
1.7.5. Performans Veri Tabanı
Aşağıdaki veriler performans veri tabanındadır:
Uçak hakkındaki aerodinamik veriler
Uçak çalışma limitleri
Bir motorun çalışması için hız ve sürükleme (drag) verileri
QRH verileri
Motor tipi için yakıt akışı ve N1 motor itme kuvveti (thrust) modelleri
1.7.6. Maliyet Endeksi
Maliyet endeksi, iş gibi operatörün zaman maliyetlerinin yakıt maliyetlerine oranı olan bir sayıdır.
Maliyet endeksi için düşük değer, yakıt maliyetleri zaman maliyetlerinden daha önemlidir anlamına gelir. Yüksek maliyet endeksi, zaman maliyetlerinin yakıt maliyetlerinden daha önemli olduğunu gösterir. Yakıt maliyetlerinin yüksek olduğu uçuşlar için, performans ekonomik hız programları daha yavaştır. Zaman maliyetlerinin yüksek olduğu uçuşlar için, ekonomik hız programları daha hızlıdır.
Uçuş mürettebatı yakıt endeksini CDU’ya girer ve gerektiğinde veriyi değiştirir. Bu operatöre uygun şartlar ve çalıştıkları rotalar için, ekonomik hız programlarını (tırmanma, seyir ve alçalma) ayarlamayı sağlar.
1.8. Rehberlik Alt Fonksiyonu
1.8.1. Genel
Rehberlik Alt fonksiyonu, enlemesine ve diklemesine rehberlik fonksiyonları için verileri hesaplayarak DFCS ve A/T sistemlerine rehberlik kumandaları sağlar. Hesaplamalar, rehberlik alt fonksiyonu bir aktif rota (enlemesine uçuş planı) ve aktif dikey uçuş planı (performans plan) aldığı zaman başlar.
DFCS ve A/T, enlemesine yol boyunca uçağa otomatik olarak rehberlik ederek havahızları, dikey hızlar ve N1 hedefler/limitleri kontrol için kumandalar kullanır. VNAV modu, dikey rehberlik fonksiyonunun yerine getirilmesi için aktif olmalıdır. LNAV modu, enlemesine rehberlik fonksiyonunun yerine getirilmesi için aktif olmalıdır.
Rehberlik alt fonksiyonunun önemli parçaları aşağıdadır:
Uçuş plan yönetimi
Enlemesine rehberlik kumandaları
Diklemesine rehberlik kumandaları
1.8.2. Uçuş Plan Yönetimi
Enlemesine rota, seyrüsefer uçuş bacaklarının bir takımıdır. Bir seyrüsefer uçuş bacağı, iki yol noktası arasındaki bir yoldur. Uçuş plan yönetim işlemi, her yol için büyük daire ve dönüş bölümlerini hesaplar. Seyrüsefer uçuş bacakları, uçuş plan yol noktaları veya sabit yönlü uçuş bacakları arasında büyük daireyi izler.
Bir yol noktası enlem, boylam ve irtifa olarak gösterilir. Yol noktaları seyrüsefer veri tabanından gelir veya uçuş mürettebatı tarafından girilir.
Her bir yol noktası için aşağıdaki veriler hesaplanır:
Tahmini irtifa
Varış zamanı
Hız
Kalan yakıt
Yol noktaları arasındaki mesafe
Yol noktaları arasındaki uçuş yolu güzergahı
Kalkıştan önce, bir performans planı enlemesine rota ile FMC içine (ağırlık, seyir irtifası, performans modları) girilir. Performans planı, FMC tarafından hesaplanan itme kuvveti ve performans hız programını ayarlar. Yol hesaplamaları daha sonra her bir yol noktasına irtifa, zaman, havahızı ve yakıtı hesaplamak için performans verilerini kullanır. Tırmanma ve alçalma fazlarıda, enlemesine yol noktaları için hız ve irtifa limitleri aynı zamanda dikey yolda havahızı ve irtifa limitleridir.
1.8.3. Enlemesine Rehberlik Kumandaları
FMCS içinde bir tam rota ayarlı ve LNAV modu geçerli olduğu zaman, enlemesine rehberlik fonksiyonu DFCS’e yatış (roll) rehberlik kumandaları gönderir. LNAV fonksiyonu geçerli değilse, enlemesine rehberlik çıkışları hesaplanmaz. FMCS yatış yönlendirme kumandalarını hesaplanmış veri olmadığına (No Computed data (NCD)) ayarlar ve mürettebata bir uyarı gönderir.
1.8.4. Dikey Rehberlik Kumandaları
Dikey rehberlik fonksiyonu, DFCS için havahızı ve dikey hız hedeflerini hesaplar ve gönderir. Havahızı, N1 limit ve mod kumandaları aynı zamanda hesaplanarak A/T sistemine gönderilir. FMCS, havahızı kumandalarını kontrol eder öyle ki yalnız bir sistem (DFCS veya A/T) hızın kontrolündedir.
FMCS dikey rekberliği için iki alt mod çalışması vardır:
Havahızı (airspeed)
Yol (path)
Havahızı alt modunda, DFCS tırmanma süresince hedef FMCS havahızına uçağı kontrol eder. İtme kuvveti bir FMC tırmanma N1 limitine ayarlanır. Aynı zamanda MCP (Mode Control Panel) üzerinden ayarlanan hızlarda (hız müdahalesi) kullanılabilir.
Yol alt modu, seyir ve alçalma süresince aktiftir. DFCS, FMCS irtifasını (seyirde) veya FMCS dikey hızını (alçalma) kontrol eder. A/T hızı (seyirde) kontrol eder veya idle konumuna (alçalmada) gider.
VNAV fonksiyonu geçerli değil ve dikey rehberlik çıkışları hesaplanmıyorsa, FMCS yunuslama (pitch) yönlendirme kumandalarını hesaplanmış veri olmadığına (NCD) ayarlar ve mürettebata bir uyarı gönderir.
Alçalma için, dikey yol sapmaları CDS’e gider. Sapma, dikey referans yolu ve mevcut uçak irtifası üzerindeki referans irtifa arasındaki farkı gösterir.
1.9. CDS Uçuş Mod Uyarıları
1.9.1. FMCS Uçuş Mod Uyarısı
FMCS çalışması süresince görülebilen FMCS aktif uçuş mode uyarıları (FMA) aşağıdadır:
Oto gaz kolu (A/T) mod uyarısı
Yunuslama (pitch) mod uyarısı
Yatış (roll) mod uyarısı
1.9.2. Oto-Gaz Kolu (Autothrottle (A/T)) Mod Uyarısı
FMCS çalışması süresinde görülebilen oto-gaz kolu (Autothrottle) modları aşağıdadır:
FMC SPD
N1
RETARD
ARM
1.9.2. Yunuslama (Pitch) Mode Uyarısı
FMCS çalışması süresince görülebilen, yunuslama modları aşağıdadır:
VNAV PTH
VNAV SPD
1.9.3. Yatış (Roll) Mod Uyarısı
FMCS çalışması süresince yatış mod uyarısı LNAV görülebilir.
1.10. CDS İtme Kuvveti Modu
1.10.1. Genel
İtme kuvveti (thrust) mod uyarı göstergesi, FMCS vasıtasıyla hesaplanmış N1 aktif limit modunu gösterir. Referans N1 işaretleri (2) aktif mod için N1 limitini gösterir. N1 limit modu, oto-gaz kolu için aktif N1 limitini gösterir.
N1 referans okuma değeri manuel olarak ayarlanır. N1 SET CONTROL’ün (N1 Ayar Kumandası) iç tarafındaki düğme ile ayarlanır. Referans N1 okuma manuel olarak ayarlandığı zaman, N1 işareti N1 referans okuma değerini gösterir. Bu manuel olarak ayarlanan değerler oto-gaz kolunun çalışması üzerine etkili değildir.
1.10.2. İtme Kuvveti Mod Ekranı
Motor ekranı üzerinde aşağıdaki itme kuvveti modları görünür:
TO (Takeoff)
R-TO ( Reduced Takeoff)
CLB (Climb)
R-CLB (Reduced Climb)
CRZ (Cruise)
CON (Continuous)
GA (Go-around)
- - - (FMCS’den hesaplanmış veri yok)
Yalnızca bir itme kuvveti (thrust) modu görülebilir ve aktif edilebilir.
1.10.3. Display Kontrolü
N1 SET CONTROL dış tarafındaki düğme AUTO pozisyonuna ayarlandığı zaman, thrust mod ekranı ve N1 işaret pozisyonu DFCS mod lojiğinin bir fonksiyonu olarak FMCS tarafından ayarlanır. Otomatik kontrolü devre dışı bırakmak için N1 limit sayfasından diğer mod satırını seçebilirsiniz. DFCS yunuslama moduna döndüğü zaman ekranlar otomatik kontrole geri döner.
Dış taraftaki düğme, BOTH, 1 veya 2 pozisyonu ayarlandığı zaman, referans N1 işaretini ve referans N1 referans okuması manuel olarak ayarlanabilir.
Dış taraftaki düğme, AUTO pozisyonuna ayarlandığı zaman okuma alanı boştur. FMC kaynağı geçerli değilse, dört kesik kesik çizgi (- - - -) görünür.
1.10.4. Normal Olmayan Çalışma
Otomatik çalışmada, thrust mod ekranı ve referans N1 işaret okuması FMCS vasıtasıyla hesaplanır. FMCS hesaplamaları geçerli değilse, oto-gaz kolu limit (A/T LIM) görünür. Oto-gaz kolu bilgisayarı daha sonra her iki motor için bir tek N1 limiti hesaplar. İtme kuvveti (thrust) mode uyarı alanında üç kesik kesik çizgi görünür.
1.11. CDS Havahızı Göstergesi
1.11.1. Genel
Kalkış ve iniş hız işaretleri, PFD hız göstergesi üzerinde görünür. İşaretler FMC ile otomatik olarak ayarlanır veya hız referans seçicisi ile manuel olarak ayarlanabilir. Manuel olarak ayarlandığı zaman, hızlar PFD hız göstergesi üzerinde ve dijital display’de görünür. Hız referans seçicisini uçağın brüt ağırlığını manuel olarak ayarlamak içinde kullanabilirsiniz.
1.11.2. Hız Referans Seçicisi
Dış taraftaki kumanda üç fonksiyona sahiptir:
AUTO (FMCS otomatik olarak referans hızları ve brüt ağırlığı sağlar.)
V1 (Yerde kalkışa karar verme hızını gösterir, uçuşta geçersiz giriş (INVALID ENTRY) gösterir.)
VR (Yerde kalkış burun kaldırma hızını gösterir, uçuşta geçersiz giriş (INVALID ENTRY) gösterir.)
WT ((Pilot brüt ağırlığı manuel olarak ayarlayabilir.)
VREF (Havada iniş referans hızını (REF) gösterir, yerde geçersiz giriş (INVALID ENTRY) gösterir.)
Üçgen sembol (Triangle symbol) (pilotun ayarladığı bir hız işaretini gösterir)
SET (FMC ve iç taraftaki kumanda, hız işaretlerini hareket ettiremez)
V1 karar hızı, V1 NCD ise, oto modda iken geçersiz veya manuel modda 80 knot’dan daha az ise NO VSPD ile yer değiştirir.
İç taraftaki kumanda, arzu edilen hıza seçilmiş işareti ayarlar veya brüt ağırlığı ayarlar. Kumanda merkeze yay yüklüdür.
1.11.3. Kalkış
Gösterge üzerinde aşağıdaki veriler görünür:
Dijital display (Display, hız işaret/işaretleri veya ağırlık hız referans seçicisi ile ayarlanıyorsa görünür.)
V1 (karar hızı)
VR (burun kaldırma hızı)
Seçilmiş hız (IAS/MACH display’inde manuel olarak ayarlanmış hızı veya IAS/MACH penceresi boş iken hesaplanan hızı gösterir)
V2 (tek motor tırmanma hızı)
V2 + 15 (tek motor tırmanma hızı artı 15 knot)
Flap manevra hızı (Flap pozisyonu için manevra pozisyonunu gösterir. Flap’ın 30 ve 40 unit’leri için görünmez)
Flap yukarı hızı (Sıfır yakıt ağırlığı CDU’da ayarlandıktan sonra ve kalkış brüt ağırlığı hesaplanır veya hız referans seçicisi ile kalkış brüt ağırlığı ayarlandıktan sonra görünür.)
Hız işareti 80 knot (Bu uçuş öncesi süresince görünür ve flaplar toplanmaya başladığı zaman ortadan kalkar)
1.11.4. Yaklaşma/İniş
Yaklaşma için göstergeler üzerinde aşağıdaki veriler görünür:
REF ( İniş referans hızı VREF CDU APPROACH REF sayfası üzerinden ayarlanır veya hız referans seçicisi ile ayarlanır)
VREF+15 (Bu VREF ayarlandıktan sonra görünür)
Flap manevra hızı (Flap pozisyonu için manevra hızını gösterir)
No comments:
Post a Comment